Thứ Ba, 26 tháng 5, 2015

TIẾN TỚI MỘT MÔI TRƯỜNG DÂN CHỦ, ĐỐI THOẠI TRONG ĐỜI SỐNG VĂN NGHỆ

Nhà văn, GS Trần Đình Sử

GS Trần Đình Sử

Văn hc Vit Nam tính t thi kì Đi mi đến nay đã ngót nghét 30 năm, tính riếng t đu thế k XXI đến nay cũng đã 15 năm, Đó là thi gian bng c giai đon văn hc 30 năm 1945 – 1975, hoc bng giai đon văn hc 1930 – 1945, giai đon văn hc rc r ca thế k XX. Đó là c mt giai đon ln trong lch s văn hc dân tc Vit Nam đương đi. Trong hi gian y biết bao tác phm đã xut hin, biết bao nhà văn đã trưởng thành, khng đnh tên tui. Ch xét phn ln các tác phm được gii ca Hi nhà văn thường niên, gii các cuc thi văn hc do các báo, tp chí, do Hi nhà văn phát đng trong my chc năm y, đim li các tác phm đã gây sóng gió trong tiến trình văn hc, nhìn li các tác phm đã được dch ra các th tiếng trên thế gii và được dư lun quc tế chú ý, ta cũng có th nhn thy nhng bước tiến ln ca văn hc nước nhà. Chúng ta có th chưa có tác phm vĩ đi, không th vượt qua, song dt khoát không hiếm tác phm xut sc, tài năng. Tuy nhiên cái gi là bước tiến ln, xut sc, tài năng y ph thuc vào s đánh giá.
Nói đến s đánh giá các thành tu trong giai đon văn hc va qua chúng ta s vp ngay vn đ đánh giá khác nhau, mà trước hết là đánh giá khác nhau v chính tr. Nhiu tác gi tác phm được đánh giá cao trong dư lun trong và ngoài nước thường được nhc đến khá m nht trong các báo cáo chính thc trong các văn kin đi hi nhà văn, thm chí được đánh giá tiêu cc trên mt s báo chí có uy tín. 



Ngược li nhiu tác gi tác phm được đánh giá cao trên các din đàn chính thc, các gii thưởng thì li ít gây hiu ng tích cc trong đông đo bn đc. Thm chí có nhng trường hp gp ý kiến phn bin gay gt. Tôi nghĩ đó là chuyn thường thy trong dư lun đi vi nhng tác phm mi. Khi người đc còn đc theo quán tính cũ, chưa quen vi ngôn ng mi ca nhà văn, tiêu chí đánh giá khác nhau, vic đánh giá đương nhiên s có nhiu khác bit, thm chí đi lp. Nhưng đi vi nhng tác phm đã qua mt thi gian dài th thách trong sut hai, ba chc năm mà hng thú đi vi người đc vn không suy gim, sách tái bn trên quy vn có người mua, vn gây được s chú ý thì không th nói là tác phm non kém hay ít giá tr, mc dù đánh giá khác bit vn còn. Tôi mun nói đến mt s sáng tác ca các tác gi Nguyn Minh Châu, Nguyn Huy Thip, Bo Ninh, Ngyn Khc Trường, Dương Hướng, Nguyn Ngc Tư, Hoàng Quc Hi, Bùi Ngc Tn, Nguyn Xuân Khánh, Ma Văn Kháng, H Anh Thái, Hoàng Minh Tường…, ca các nhà thơ như Lê Đt, Nguyn Duy, Hu Thnh, Thanh Tho, Nguyn Khoa Đim, Nguyn Quang Thiu, Vi Thùy Linh, và nhiu tác gi khác.
T thc tế đó chúng ta không th ch đi mt s đánh gía thng nht trong bi cnh hin nay. Nht là t khi Liên Xô và các nước xã hi ch nghĩa Đông Âu sp đ, nước xã hi ch nghĩa láng ging công nhiên thc hin chính sách bành trướng thì cái gi là lí tưởng xã hi ch nghĩa không khi gây s hoài nghi. Ch nghĩa Mác Lê nin cũng không còn là triết lí duy nht ca nhà văn na. Nhà văn ngày nay còn có th tham kho nhiu triết thuyết hin sinh, lí thuyết phân tâm hc, lí thuyết n quyn lun, lí thuyết din ngôn, kí hiu hc, ch nghĩa đi thoi, phc điu, nhãn quan hu hin đi. Ch nghĩa hin thưc đã không còn đc tôn, nhà văn ngày nay có th tham kho các biu hin ca ch nghĩa hin đi, đc thoi ni tâm, dòng ý thc, kết cu phân mnh, nghch d, trào tiếu. Thi đi ta là thi đi nếu không nói là đa nguyên v văn hóa thì cũng là thi đi không còn đc tôn mt th triết thuyết nào trong đi sng văn hóa. S phân tán sâu sc v lí tưởng, v giá tr và ý nghĩa đi sng là hin tượng ph biến, nhiu khi th hin ngay trong mt người. Mc dù văn ngh vn có cái chung. Văn hc ta hin nay đang nghĩ nhiu v thân phn con người và s phn dân tc, song cách nghĩ v ni dung li rt khác nhau. Trong điu kin đó mun đánh giá đúng tiến trình văn hc thiết nghĩ cn xây dng mt môi trường dân ch đi thoi, khoan dung đ dn dn nhn ra giá tr đích thc ca các sáng tác văn ngh.
Trong đánh giá văn ngh đnh hướng chính tr, tư tưởng c nhiên là rt quan trng. Tuy nhiên, tiêu chí đnh hướng chính tr trong phê bình thì tiếc thay thường được hiu rt hp, thiếu tm nhìn xa. Ví d như tác phm Truyn k năm 2000 ca nhà văn Bùi Ngc Tn, đương thi được coi là vi phm cm k, đ tài nhy cm. Nhưng hôm nay, khi nhà nước ta đang ch trương ci cách tư pháp, nâng cao trình đ công bng trong vic bt người, giam gi và xét x, chng oan sai, thì cun sách chính là nói v thc tế đó trong thc tin tư pháp ca ta thi trước, mt tư lieu rt quý đ hc tp ci cách tư pháp, chng oan sai. Như thế đi vi hôm nay thiết nghĩ nó không có gì đáng cm k. Hoc như cun Ni bun chiến tranhca Bo Ninh, đương thi b phê phán ch yếu là do không miêu t ch nghĩ anh hùng mt cách chính din, không ca ngi chiến tranh chính nghĩa, nhn mnh mt đâu thương mt mát, không ging như chính tr yêu cu tuyên truyn. Nhưng tiu thuyết không h chng đi chính tr, nó nêu cao tư tưởng hòa bình, chiến tranh là bt đc dĩ, nó th hin tính khc lit, sc phá hoi ca chiến tranh, d báo nhng hu qu to ln mà càng v sau ta mi càng th nghim hết, nht là trong đi sng ca mi cá th, mi gia đình. Nó làm được vai trò thc tnh lường tri và ý thc đo đc cho con người khi nhìn nhn v chiến tranh. Như thế nó thng nht vi tư tưởng chính tr lâu dài ca đng và nhà nước. Chính vì vy mà t 2006 tác phm đã được cp phép xut bn chính thc nhiu ln, coi như gii ta s phê phán trước đây. Nhà văn Nguyn Quang Sáng, người phê phán Bo Ninh, lúc sinh thi cũng đã kp công khai t phê bình và xin li nhà văn Bo Ninh trước Đi hi nhà văn khóa va qua. Như thế, nếu chúng ta có thái đ dân ch, bình tĩnh, đi thoi, khoan dung thì tác phm không đến ni phi chu nhng búa rìu khônng đáng có. Và vic khng đnh thành tu văn hc s gim bt khó khăn.
Như vy, mun đánh giá đúng các thành tu ca văn hc t năm 1986 đến naykhông ch đòi hi người đánh giá phi có quan đim lch s, nhãn quan văn hóa, hiu đúng đc trưng ca văn ngh và nht là phi có dũng khí, mà đòi hi có môi trường dân ch, đi thoi trong đi sng văn ngh. Nhiu bài phê bình gay gt ch vì chưa thm nhun đc trưng ca văn ngh. Ch có ai biết nhìn thng vào s tht như tinh thn ngh quyết trung ương Đng đi hi VI, tháng 12 năm 1986 thì mi đánh giá được. Câu nói “ci trói” vi ý nghĩa là gii phóng tư tưởng do đng chí lãnh đo ti cao ca Đng lúc by gi tht ra trong cuc gp g có tính lch s vi đi din văn ngh sĩ Vit Nam đu năm 1987 là mt s kin xut thn, duy nht, không lp li. Nhưng cái xut thn y đã châm ngòi và truyn cm hng cho mt trào lưu văn ngh không th đo ngược.
Văn hc Vit Nam t 1986 đến nay, xét t các tác phm ưu tú, đã là mt nn văn hc hoàn toàn khác so vi văn hc Vit Nam trước 1975, khc phc tính tuyên truyn chính tr, mà đi sâu vào các tng va văn hóa. Vn gn bó vi nhân dân, T Quc, vi s nghip ca Đng, song đã m rng, đào sâu hơn rt nhiu v đ tài, ch đ trên các phương din văn hóa. Nhiu tác phm d báo tình trng phân hóa xã hi và s xung cp v đo đc li sng hôm nay. Nhiu tác phm d báo hu qu chiến tranh khc lit lâu dài mà đến nay chúng ta vn đi mt.Không ít tác phm đã tư duy li v tiến trình lch s t phương din văn hóa, nâng cao tm suy nghĩ ca người đc đi vi các vn đ đi sng. Nhà văn đã có nhng câu chuyn ca riêng h đ k cho bn đc. V phương din ngh thut có th nói văn hc đương đi Vit Nam đã có mt din mo hết sc phong phú, đa dng, tiếp cn vi trình đ ca mt nn văn hc hin đi. Tôi hoàn toàn lc quan đi vi văn hc nước nhà.
Tuy vy đánh giá hết nhng tìm tòi ca nhà văn vn đang là mt công vic phía trước. Trong tình hình hin ti vic phân tích, khái quát nhng khám phá mi, sâu sc có th chưa có li cho nhà văn. Nhiu trường hp, đi vi tác phm ch có th khái quát chung chung va phi, chưa có th sâu sc. Có th ri phi qua mt thi gian khá lâu na nhà phê bình văn hc mi có th nói hết tm vóc sáng to ca ngh sĩ hôm nay. Khó khăn trong quan h phê bình và văn hc không ch do tài năng, năng lc ca nhà phê bình, mà còn do s cn cái trong quan nim ch đo văn ngh. Theo dõi s quan tâm ch đo ca Đng đi vi s nghip văn ngh ca đt nước s thy ci ngun ca s đánh giác khác nhau v văn ngh đã nm ngay trong quan nim v quan h văn ngh và chính tr th hin trong các Ngh quyết ca Đng. Xin trích văn kin Trung ương V Đi hi VIII ca Đng : ““Va bo đm cho văn hóa, văn hc ngh thut… phát trin đúng đnh hướng chính tr tư tưởng ca Đng, va bo đm thc hin quyn t do dân ch cá nhân trong sáng to văn hóa, văn hc ngh thut” [1]. Tiếp theo là Kết lun ca Hi ngh Trung ương 10 khóa IX (2004) tiếp tc khng đnh: Bo đm đnh hướng chính tr đi đôi vi vn dng đúng đn nhng đc trưng ca công tác văn hóa (…) tôn trng t do sáng tác, xây dng quan h chân thành ci m đi vi đi ngũ nhng người hot đng văn hóa, có chính sách trng dng người tài đng thi chăm lo đnh hướng chính tr và ý thc trách nhim công dân nhm phát huy cao nht đóng góp ca đi ngũ trí thc, văn ngh sĩ (…) cho s nghip phát trin văn hóa[2]… Tôi hoàn toàn tán thành vi Đng là văn ngh cn có đnh hướng. Có đnh hướng thì mi xây dng mt nn văn ngh ln, hin đi. Tuy nhiên tôi cm thy ch đnh hướng chính tr, tư tưởng s rng quá hp. Ni dung văn ngh không th gói trn trong hai ch chính tr. Đánh giá đúng theo đnh hướng chính tr ca Đng thì nhiu tác phm s không được đánh giá cao hoc b phê phán, mà đánh giá theo yêu cu “đm bo “thc hin quyn t do dân ch cá nhân trong sáng to văn hóa, văn hc ngh thut” thì tác phm y li có th được nhìn nhn theo mt cách khác. Ví d tiu thuyết Ni bun chiến tranh ca Bo Ninh và mt s truyn ngn ca Nguyn Huy Thip. Tôi nghĩ rng, đnh hướng chính tr, dù rt quan trng vn không đng nht vi tiêu chí ni dung ca văn hc, ngh thut. Sáng tác là sn phm sáng to văn hóa, mà giá tr ca văn ngh là thc tnh lương tri và ý thc đo đc cho con người qua các hình tượng thm mĩ. Nên chăng trong sáng tác ngh thut cn nêu cao đnh hướng văn hóa, giá tr thc tnh lương tri và đo đc, đ s đánh giá văn hc ngh thut được thun chiu?
Qua thc tin phê bình văn hc thi gian qua chúng tôi nhn thy v lí lun vn đ mi quan h chính tr và đc trưng văn ngh vn còn chưa được gii quyết thu đáo, cn được tiếp tc quan tâm trong thi gian ti. Trong thi đi mà văn ngh không còn được coi là cái “tòng thuc chính tr như trước na”, không phi là công c tuyên truyn trc tiếp cho chính tr, các ngh quyết Đng nên nêu ra đnh hướng văn hóa cho văn ngh. Tôi rt tâm đc vi các ý kiến sau đây ca GS. TSKH Lê Ngc Trà viết tháng 11 năm 1987, cách đây đúng 28 năm, vào lúc Đi mi đang còn cao trào : “Trong nhng hoàn cnh lch s đc bit như chiến tranh cách mng, ý thc chính tr tr thành ni dung cơ bn ca ý thc xã hi, bao trùm lên các ý thc khác. Lúc đó tiếng nói văn ngh trùng vi tiếng nói chính tr. Nhưng còn trong nhng ngày bình thường, chính tr và văn hc không hát cùng mt bè trong bn đng ca mt ging mà mi th đm nhn mt bè khác nhau trong bn giao hưởng phc điu thng nht và đa dng ca cuc sng.[3] S lãnh đo văn ngh không nên hướng ti văn ngh hát chung mt bè, cùng nói mt ging vi chính tr, mà nên là các bè b sung nhau, hòa điu vi nhau. Hướng ti sáng to mt nn văn ngh phong phú tuy có khó khăn song vn nên kiên trì xây dng mt môi trường dân ch, đi thoi, ci m, khoan dung, đ cho các ý kiến khác nhau được trình bày , cùng suy nghĩ, có nhiu tiếng nói. Trong vin cnh đó các sáng tác văn ngh s được phơi m nhiu giá tr sâu sc, phong phú ca nó. Các giá tr văn ngh đích thc s được khng đnh. Din mo ca mt giai đon văn h s được đánh giá toàn din.
Tóm tt
Văn hc Vit Nam t 1986 đến nay có nhiu thành tu, song s đánh giá nhiu khi rt phân tán, trái chiu, phc tp nht là vic vn dng tiêu chí “đnh hướng chính tr tư tưởng”. Không ít tác phm vp phi vn đè nhy cm chính tr mà b lên án, cm đoán, sau mt thi gian, tính nhy cm ca vn đ suy gim, tác phm li được đón nhn. T thc tế đó chúng tôi đ ngh khi đánh giá văn hc nên vn dng tiêu chí đnh hung trên tinh thn văn hóa, tránh đy tác phm văn hc, do khác bit v ni dung so vi chính tr vào đa v thù đch, to điu kin cho văn ngh phát trin.
[1] V lãnh đo qun lý văn hc ngh thut trong công cuc đi mi NXB CTQG,H,2001, tr. 73-74. Người trích in nghiêng và nhn mnh.
ng Cng sn Vit Nam: Kết lun ca Hi ngh ln th mười Ban Chp hành Trung ương Đng khóa IX v tiếp tc thc hin Ngh quyết Trung ương 5 khóa VIII v “Xây dng và phát trin nn văn hóa Vit Nam tiên tiến đm đà bn sc dân tc” trong nhng năm sp ti – sách Các nghị quyết ca Trung ương Đng 2001 – 2004, Tlđd, tr.245. Người trích in nghiêng và nhn mnh.
[3] Lê Ngc Trà. Văn ngh và chính tr, trong sách Lí luận và văn hc, nxb. Tr, thành ph H Chí Minh, 1990, tr. 22. Tác phm được trao Gii thưởng Hi nhà văn Vit Nam, năm 1991; được phong tng Gii thưởng Nhà nước,v văn hc ngh thut,năm 2010.

Không có nhận xét nào:

Đăng nhận xét